Franekeradeel in de atlas van Schotanus

EEN AFDRUK VAN DEZE KAART BESTELLEN? KLIK HIER

Bernardus Schotanus à Sterringa kreeg in 1682 opdracht van Gedeputeerde Staten van Friesland om nieuwe kaarten te maken van alle grietenijen in de provincie. Eerder had hij zijn vader Christianus Schotanus geassisteerd bij het maken van de kaarten en plattegronden in de "Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt"(1664).

De opdracht van Gedeputeerde Staten resulteerde in de "Friesche Atlas" uit 1698. Een tweede, verbeterde druk daarvan werd in 1718 samengesteld door François Halma, drukker voor de Friese Staten. De grietenijkaarten in die uitgave zijn gebruikt voor Friesland op de Kaart. 

In 1967 verscheen de “Kleine Schotanus Atlas”. Dat was een uitgave van de Schotanus-stichting die werd verzorgd door de Fryske Akademy. In de Kleine Schotanus Atlas werden (verkleind en in zwart-wit) de grietenijkaarten uit de atlas van 1718 opgenomen, en de elf stadskaarten uit de “Beschrijvinge van de Heerlyckheydt van Frieslandt" uit 1664. Onderstaande beschrijving van de kaart van Franekereradeel is 1-op-1 overgenomen uit de Kleine Schotanus Atlas. Onder meer wat de gemeentegrenzen en -namen betreft moet de inhoud dus worden gelezen met de bril van een halve eeuw geleden.
 
In het vignet linksboven staat dat deze kaart dateert van 1693. De schaal van de kaart van Schotanus was 1 : 30.000, die van de reproductie 1 : 65.000.
Franekeradeel en Hennaarderadeel zijn de gemeenten in Friesland met het grilligste beloop der grenzen. Binnen de eerste grietenij ligt dan nog de uitgebreide Klokslag van Franeker, ook met zeer grillige grenzen.
De grens met Barradeel wordt bij deze gemeente beschreven, evenals de afwijkingen bij Ried wat betreft de grens bij Schotanus en het tegenwoordige beloop. De noord¬oostgrens met Menaldumadeel ligt tussen de Ried en de Trekvaart naar Leeuwar¬den, nu het Van Harinxmakanaal.
Ten zuiden van de Trekvaart vindt men een zeer ingewikkeld grensbeloop. Bij “Kingma Tille” grenzen binnen een gebied met een straal van 200 m met zeer bochtige grenzen aan elkaar: Franekeradeel, Menaldumadeel, Hennaarderadeel en Franeker. Dit is het geval op de kaart van Schotanus en het is nu nog zo.
 
Een belangrijke afwijking tussen de kaart van Schotanus en de moderne ligt tussen Hitzum en Tjum. Op de eerste kaart staat als een apart gebied genoemd “Onder Franeker Klok Slag”. Het is een exclave van Franeker in Franekeradeel. De noord-grens loopt langs de tegenwoordige weg van Ora et Labora naar de “Doyemer Vaart”. Het gebied tussen deze weg en de Tjummervaart hoort volgens Schotanus bij Franekeradeel, nu bij Franeker. In het zuiden eindigt deze exclave bij Grote Vlearen en nu ligt de zuidgrens van Franeker bij Doijum.
De zuidgrens van Franekeradeel loopt nu vanaf “Jomahuis” tot de Wiske bij “Pay Zyl” langs de “Slachte Dyk”, op de kaart van Schotanus voor een deel ten zuiden ervan. De westgrens vertoont-geen afwijkingen met de tegenwoordige.
De bodem van Franekeradeel bestaat evenals in de andere gemeenten van de Bouw-hoek uit klei, waarvan tweederde in gebruik is als grasland. Het bouwland ligt het meest in het noorden. Het noordelijke deel heeft een vrij regelmatig wegen- en vaartenpatroon, dat bepaald wordt door noordoost-zuidwest lopende hogere en lagere delen. De hoofdwegen volgen dit beloop van de ruggen, wat duidelijk blijkt bij de wegen Dongjum-Boer-Ried naar Berlikum en die van Franeker-Schalsum¬Peins naar Menaldum. Loodrecht erop staan de verbindingswegen, zoals de weg Ried-Peins-Zweins. Ook op de kaart van Schotanus is dit duidelijk te zien.
Het zuidelijke deel heeft het onregelmatige net van vaarten en wegen, dat bij de blokverkaveling hoort. De rechte weg van Franeker naar Marsum ontbreekt nog bij Schotanus. Hij is in de 19e eeuw aangelegd. Men reisde vóór die tijd over Schalsum-Peins-Menaldum, of over Kingmatille-Hatsum-Dronrijp, maar ook veel over Ried -Berlikum. In het noorden konden in de moderne tijd de wegen met weinig moeite rechtgetrokken worden, b.v. Franeker-Berlikum; in het zuiden zal men aangewezen zijn op geheel nieuwe wegen. In de Trekvaart werden enkele grote bochten afgesneden bij Kingmatille, Franeker en Kiesterzijl. De bruggen met tolhuis te Kingmatille en Koetille zijn verdwenen.
 
Franekeradeel telde drie kloosters: “Luydinga Kerk” (verwoest in 1515) , Achlum en Tjum (opgeheven 1288). Alleen het eerste staat op de kaart van Schotanus vermeld als “Geweesen Klooster”.
Van de “Edelen Staaten” dient allereerst te worden genoemd “Goslinga”-State ten zuiden van Dongjum, een slot van het bekende geslacht Goslinga. In 1693 was Sicco van Goslinga grietman van Franekeradeel. Hij is nog bekender als lid van de Staten-Generaal en Gedeputeerde te Velde tijdens de Spaanse Successie-oorlog. Zijn graftombe bevindt zich in de kerk te Dongjum. Het vignet Iinksboven vertoont naast de wapens van Franekeradeel en Franeker ook dat van Goslinga.
 
Groot-Molster, de state met de mooie singel ten zuiden van Schalsum, aan de weg Franeker-Marsum, staat wel op de kaart van Schotanus, maar zonder naam.
Bij Tjum liggen “De Kampen”, waar nu nog aan herinnert Kampentille. “Ny-Herema” in Tjum is nog aanwezig.
 
De lange toren van Tjum is bij Schotanus duidelijk herkenbaar. “Hermana” ten zuiden van deze plaats heet nu Oud Slot.
 
De “Slachte Dyk” doorsnijdt de gemeente van zuid naar noord, van “]orna huis” tot Getswerderzijl. In deze dijk liggen drie bekende zijlen: “Tolzuma Zyl” (nu Tolsumerzijl), “Pay Zyl” ten oosten van Achlum en “Kiester Zyl” ten westen van Franeker. De Platte- of Groenedijk vanaf de “Slachte” ten zuiden van “]orna huis” tot oostwaarts van Tritsum, staat op de kaart van Schotanus wel ingetekend, maar draagt geen naam. De moderne kaart heeft ook de naam.
 
Bij Schotanus staat alleen in Tjum een molen. Deze is nu verdwenen. Verder staan er nog wel een aantal molens in het gebied van de Klokslag van Franeker: eek-, leer- en houtmolens.
 
De weg tussen Herbaijum en Midlum, de voorloper van de moderne weg, heet bij Schotanus “De Witte Wech”. Ten westen van Midlum Vindt men de “Frittema Weerstal”. Dit was de plaats, waar in de Middeleeuwen het grietenijgericht werd gehouden.
 
 
Met dank aan de Fryske Akademy voor de toestemming om de beschrijving uit de Kleine Schotanus Atlas hier te mogen publiceren.